«Καλλιτεχνώ γιατί είναι η θεραπεία μου»

Το θέμα που θα κουβεντιάσουμε απόψε, πιστεύω ότι, λίγο-πολύ, μιλάει στις καρδιές των περισσότερων εκθετριών που βρίσκονται αυτές τις μέρες κοντά μας στον εκθεσιακό χώρο «Μάνος Λοϊζος». Και αυτό γιατί, το να καλλιτεχνούν –η κάθε μία με το δικό της, ξεχωριστό τρόπο- λαμβάνει μεγάλο μέρος των ικανοτήτων, των επιθυμιών και της ψυχικής τους εκφόρτισης. Πολλές φορές, αυτό που πολύ απλοϊκά συχνά χαρακτηρίζουμε ως «πιάνουν τα χέρια τους», γι’ αυτές τις γυναίκες λειτουργεί θετικά για τον ψυχικό τους κόσμο και φυσικά, για τη διατήρηση της ισορροπημένης τους ομοιόστασης.

Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι η καλλιτεχνία είναι ένα στοιχείο, το οποίο δεν κατέχουν όλοι οι άνθρωποι στον ίδιο βαθμό, αλλά απαντάται σε μία μερίδα πληθυσμού, πέραν του αναμενόμενου δημιουργικού.

Η θεωρία προτάσσει ότι η δημιουργικότητα είναι η διαδικασία παραγωγής οποιουδήποτε είδους πρωτότυπου και αξιόλογου έργου (Sternberg, 2007, 2003. Csikszentmihalyi, 1991). Τα άτομα που είναι ιδιαίτερα δημιουργικά, ακολουθούν συνήθως ένα δημιουργικό τρόπο ζωής –στο βαθμό που τους επιτρέπουν οι ευρύτερες συνθήκες- έχουν ευέλικτες και μη στερεοτυπικές συμπεριφορές, ενώ παράλληλα παράγουν περισσότερες και μη-συμβατικές ιδέες (Sternberg, 2007, 2003). Επιπλέον, όπως διατύπωσε και ο R. Finke (1995), η δημιουργική ενόραση είναι κάτι διαφορετικό, είναι αυτό που διακρίνει τους εμπνευσμένους από τους «ξεπεσμένους» και τη μαγεία από τη μετριότητα.

Φυσικά, η προσωπικότητα και τα κίνητρα ενός ανθρώπου, διαδραματίζουν, επίσης, σπουδαίο ρόλο. Ο F. Barron (1988) τονίζει τη σημασία τους, λέγοντας τα εξής:

«… το να είσαι ανοιχτός σε νέους τρόπους αντίληψης των πραγμάτων, το να έχεις ένστικτο, το να βρίσκεσαι σε ετοιμότητα για την εμφάνιση ευκαιριών, το να σου αρέσει η πολυπλοκότητα και να την αντιμετωπίζεις ως πρόκληση για την ανεύρεση απλότητας, το να έχεις ανεξάρτητη κρίση που αμφισβητεί προσφερόμενες στο πιάτο υποθέσεις και συμπεράσματα, το να επιθυμείς να αναλαμβάνεις ρίσκα, το να έχεις αντισυμβατική σκέψη, ούτως ώστε να μπορείς να δημιουργείς ασυνήθιστους συνδυασμούς, το να έχεις πάντα την προσοχή σου τεταμένη, το να έχεις μια εσωτερική ώθηση προς την ανεύρεση της σημασίας που κρύβεται πίσω από το καθετί και, τέλος, το να έχεις ταυτόχρονα όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με το κίνητρο και το κουράγιο για δημιουργία» (σ.95).

Ακόμη, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι τα δημιουργικά άτομα έχουν την ικανότητα να πραγματοποιούν ανακαλύψεις με τυχαίο τρόπο, και να ακολουθούν ενεργά αυτές τις ανακαλύψεις, υπερβαίνοντας τις νόρμες και τις καθιερωμένες αντιλήψεις, αλλά παίρνοντας και παρακινδυνευμένα ρίσκα (Sternberg, 2007, 2003. Simonton, 1988, 1994, 1997, 1999).

Γιατί όμως οι δημιουργικοί άνθρωποι νιώθουν ότι χρειάζεται να καλλιτεχνήσουν, να χρησιμοποιήσουν το μυαλό και τα χέρια τους για να παράξουν κάτι αντισυμβατικό ή/και καινούριο; Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η ίδια η Επιστήμη της Ψυχολογίας έχει ενσωματώσει στους κόλπους της την Εικαστική θεραπεία, η οποία θεωρείται ένα ψυχοθεραπευτικό εργαλείο δημιουργικής έκφρασης.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τη Γιουνγκιανή Ψυχολογία, τη Σχολή που δημιούργησε ο C. Jung, ένας από τους διαδόχους του S. Freud, υπάρχουν τα αρχέτυπα, τα οποία συνιστούν υψηλά διαμορφωμένα στοιχεία του συλλογικού ασυνειδήτου, του ασυνειδήτου που μοιραζόμαστε όλοι οι άνθρωποι από άκρη σε άκρη του πλανήτη. Αυτά τα πανανθρώπινα αρχέτυπα, το πιο αρχαϊκό κομμάτι του ενστίκτου, μπορούν να βγουν στην επιφάνεια μόνο μέσω πιο δημιουργικών και ασυμβίβαστων μέσων, όπως είναι τα όνειρα, οι ιστορίες, οι μύθοι, η θρησκεία, η Τέχνη. Πρόκειται, επομένως, για ένα κληρονομούμενο δυναμικό, το οποίο μπορεί να πραγματωθεί όταν γίνεται συνειδητό ως εικόνα ή εξωτερικεύεται ως συμπεριφορά στη συνδιαλλαγή με τον έξω κόσμο (Feist & Feist, 2008). Αυτά τα αρχέτυπα μπορεί να παραπέμπουν σε εικόνες ή μοτίβα που περιλαμβάνουν τη μητέρα, το παιδί, ένα πρόσωπο που κατέχει γνώση και δύναμη, τη φύση ή τις φυσικές καταστροφές, τη γέννηση και το θάνατο, το θεό και το διάβολο, όλα με αλληγορικό και συμβολικό τρόπο (Stevens, 2006). Ένα από τα πιο γνωστά στοιχεία της γιουνγκιανής θεωρίας είναι τα μαντάλα, τα οποία νοούνται ως η ψυχολογική έκφρασης της ολότητας του εαυτού. Το μαντάλα είναι ένα κυκλικό σχέδιο στο οποίο υπάρχει σταθερά ένα κέντρο που περιστοιχίζεται από σχέδια και σύμβολα, τα οποία δημιουργούν μία σύγχυση, αλλά και μία ολότητα. Το μαντάλα συμβολίζει, λοιπόν, τον εαυτό και τις εσωτερικές συγκρούσεις που ενυπάρχουν στον Εαυτό.

Η δημιουργία, το να καλλιτεχνεί κανείς, χρησιμοποιείται συνειδητά και κυρίως -όπως είδαμε παραπάνω- ασυνείδητα, προκείμενου να επέλθει γιατρειά, ίαση της ψυχής. Κάθε άνθρωπος, ήδη από τη γέννησή του, έχει συσσωρευμένο μέσα του ένα φορτίο ενέργειας. Αυτό το εσωτερικό κομμάτι ενέργειας βρίσκεται σε συνεχή πάλη και σύγκρουση με τον ίδιο τον εαυτό του ανθρώπου, το Εγώ του, τις κοινωνικές επιταγές και απαγορεύσεις, τους εσωτερικευμένους νόμους και αξίες, όπως επίσης και με οτιδήποτε άλλο συνιστά το εξωτερικό του περιβάλλον. Όταν, λοιπόν, η ενέργεια αυτή συσσωρεύεται, καθώς έχει μείνει αρκετό διάστημα πιεσμένη, κλεισμένη και απωθημένη, χρειάζεται να βρει κάποιον τρόπο για να βγει στην επιφάνεια. Αυτές οι μικρές, ελεγχόμενες εκφορτίσεις, αυτές δηλαδή οι μικρότερες ποσότητες ενέργειας που βγαίνουν προς τα έξω, οδηγούν σε μεγάλη ανακούφιση και αποκατάσταση της εσωτερικής ισορροπίας, ως ένα βαθμό.

Φανταστείτε παραδείγματος χάριν τον εαυτό σας σαν ένα σφουγγάρι μέσα σε έναν κουβά με νερό. Το νερό διαπερνά τις ίνες τους σφουγγαριού και έτσι το ίδιο το σφουγγάρι αρχίζει να φουσκώνει καθώς αυξάνεται ο όγκος του από το νερό που απορροφά. Βγάζοντας το σφουγγάρι από τον κουβά, βλέπουμε ότι το νερό αρχίζει και στάζει λίγο-λίγο από τις μικρές οπές-τρυπούλες που έχει το σφουγγάρι. Έχοντας χάσει αρκετό νερό, το τοποθετούμε και πάλι στον κουβά για να φουσκώσει από το νερό.

Όταν, επομένως, ένα άτομο καλλιτεχνεί, μπορεί να βιώνει αισθήματα έντασης, εγρήγορσης και υπερδιέγερσης τη στιγμή που παράγει το έργο του· ωστόσο, όταν ολοκληρώνει ή έχει ολοκληρώσει το έργο του, κατακλύζεται από ηρεμία, ανακούφιση, πραότητα, χαρά, καθώς και πίστη στις ικανότητές του.

Επιπροσθέτως, η καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να εξωτερικευθεί με πολλαπλούς τρόπους, οι οποίοι μπορούν να νοηθούν ως δημιουργικές μέθοδοι για την εκφόρτιση ενέργειας. Αυτές μπορεί να είναι η ζωγραφική, το σκίτσο, η γλυπτική, το ψηφιδωτό, η μουσική, το θέατρο, ο χορός και οτιδήποτε άλλο εμπίπτει στην κατηγορία του δημιουργικού και της Τέχνης συνολικά. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα παραπάνω μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα μέσο έκφρασης όταν ένα άτομο δυσκολεύεται ή αδυνατεί να εκφραστεί χρησιμοποιώντας το λόγο ή οποιοδήποτε άλλο συμβατικό τρόπο (Stuckey & Nobel, 2010). Πολλές φορές, δηλαδή, είναι δύσκολο να μιλήσεις κανείς για κάτι πολύ προσωπικό, οπότε και καταφεύγει στην αγκαλιά της Δημιουργίας όπου νιώθει ασφάλεια, ηρεμία και έλλειψη κριτικής από τρίτους. Κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής έκφρασης, κάθε άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει στοιχεία από το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του, τα οποία θα τον βοηθήσουν να βρει νέες λύσεις και να αναπτύξει το δικό του δυναμικό για «να τα καταφέρει» όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά (Stuckey & Nobel, 2010).

Η Δημιουργία, επαγωγικά, είναι το καταφύγιο του ανθρώπου για την έκφραση των έντονων συναισθημάτων του, του ψυχικού πόνου, της δυσφορίας του, της επιθετικότητας και της σεξουαλικότητάς του, της χαράς και του ενθουσιασμού του. Δεν υπάρχουν όρια στη φαντασία, δεν υπάρχει λογοκρισία, δεν υπάρχουν περιορισμοί στις ιδέες και τα συναισθήματα που ο καλλιτέχνης επιθυμεί να επικοινωνήσει.

Δεν είναι τυχαίο μάλιστα, ότι η δημιουργική, καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο σε ανθρώπους που παλεύουν καθημερινά με σοβαρές σωματικές παθήσεις και σύνδρομα (π.χ. καρκίνος, σύνδρομο Down, κλπ.), όπως επίσης ψυχικές διαταραχές (π.χ. κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, διαταραχές προσωπικότητας), διαταραχές συμπεριφοράς και διαγωγής (π.χ. εναντιωματική-προκλητική συμπεριφορά) και μαθησιακές δυσκολίες και δυσλεξία.

Οι ερευνητές Haeyan, van Hooren & Hutchmaekers, πραγματοποίησαν μία έρευνα το 2015 σε πληθυσμό ατόμων με διαταραχές προσωπικότητας όπου υποβλήθηκαν σε Εικαστική Θεραπεία. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής είναι ιδιαίτερα οπτιμιστικά, καθώς αναφέρθηκε ότι τα άτομα αυτά μπόρεσαν να έρθουν σε επαφή και να αναγνωρίσουν τα συναισθήματά τους, ενισχύοντας την αυτό-αντίληψή τους, αποκτώντας θετικότερη αυτό-εικόνα, αυξάνοντας την αυτοπεποίθηση και την αυτό-αποτελεσματικότητά τους και τέλος, ενισχύοντας τον εσωτερικό διάλογο –τον διάλογο με τον εαυτό τους-, ο οποίος τους καθοδηγούσε στις επιλογές που έκαναν προκειμένου να φθάσουν στο τελικό δημιουργικό τους αποτέλεσμα.

Κλείνοντας, λοιπόν, την αποψινή μας συζήτηση, μπορούμε να πούμε πως η Τέχνη, απευθύνεται σε όλους και υπό όλες τις συνθήκες. Δεν αναγνωρίζει σύνορα, δε διαχωρίζει τους άνδρες από τις γυναίκες, τα παιδιά από τους ενηλίκους και τους ηλικιωμένους, τους οικονομικά ασθενέστερους από τους οικονομικά εύρωστους, τους εμφανίσιμους από τους μη εμφανίσιμους, τους ασθενείς από τους υγιείς, τους μορφωμένους από τους ανεκπαίδευτους. Σαφώς, κάποιος ο οποίος έχει μεγαλύτερη ροπή προς τη δημιουργικότητα, καταφεύγει αμεσότερα και ευκολότερα στην καλλιτεχνική δημιουργία, γι’ αυτό άλλωστε και την αναζητά περισσότερο. Τα χρώματα, τα σχήματα, οι γραμμές, τα πρόσωπα, τα αντικείμενα, ολόκληρο το περιβάλλον στο οποίο τοποθετείται και δομείται το καλλιτεχνικό δημιούργημα έχει να πει τη δική του ιστορία. Μία πολύ προσωπική ιστορία. Μία ιστορία, που γνωρίζει πολύ καλά το ασυνείδητο. Το ασυνείδητό σας. Το ασυνείδητό μου. Το ασυνείδητο όλων μας. Το συλλογικό μας ασυνείδητο, αλλά και το πολύ προσωπικό μας, το ανθρώπινο, πολύ-ανθρώπινο ασυνείδητό μας.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας

[ακολουθούν ερωτήσεις κοινού]

Βιβλιογραφία:

Barron, F. (1988). Putting creativity to work. In R.J. Sternberg (Ed.), The nature of creativity (pp. 76-98). New York: Cambridge University Press.

Feist, J. & Feist, G.J. (2009). Theories of Personality. New York: McGraw-Hill.

Finke, R.A. (1995). Creative insight and preinventive forms. In R.J. Sternberg & J.E. Davidson (Eds.), The nature of insight (pp.255-280). Cambridge, MA: MIT Press.

Haeyen, S., Van Hooren, S. & Hutschemaekers, G. (2015). Perceived effects of art therapy in the treatment of personality disorders, cluster B/C: A qualitative study, The Arts in Psychotherapy, 45, 1-10.

Βρείτε το άρθρο εδώ: http://dx.doi.org/10.1016/j.aip.2015.04.005

Sternberg, R.J. (2007). Γνωστική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Ατραπός.

Stevens, A. (2006). The archetypes. In R. K. Papadopoulos(Ed.), The Handbook of Jungian Psychology (pp. 74-93). East Sussex: Routledge.

Stuckey, H.L., & Nobel, J. (2010). The connection between art, healing, and public health: a review of current literature. American Journal of Public Health. 100(2), 254–63.

---

#psychology #arttherapy #ψυχολογία #εικαστικά #καλλιτεχνώ